Charakter prawny sporu przed sądem polubownym

Arbitraż, jak i postępowanie przed sądem państwowym, ma na celu władcze rozstrzygnięcie sporu. Kluczowy jest wyrok, przy czym możliwe jest również zawarcie ugody przed sądem polubownym.

Sąd polubowny, choć mniej sformalizowany, ma charakter sporny. Trybunał prowadzi postępowanie dowodowe, w tym przesłuchuje świadków/strony, udziela (często z udziałem sądu państwowego) zabezpieczeń. Może również zasięgać opinii biegłych. Arbitraż od dawna zna np. rozprawy zdalne czy pisemne oświadczenia świadków.

Arbitraż różni się od mediacji, w których strony dążą do osiągnięcia kompromisu. Możliwe jest „przejście” w arbitrażu na mediację (tzw. model „arb-med”).

Możliwe rozstrzygnięcia

Postępowanie przed sądem polubownym może zakończyć się na kilka możliwych sposobów:

1. rozstrzygnięciem merytorycznym (wyrokiem);
2. rozstrzygnięciem proceduralnym (np. postanowieniem o umorzeniu postępowania z uwagi na m.in. wygaśnięcie zapisu na sąd polubowny, cofnięcie pozwu, zawarcie ugody etc.);
3. ugodą, której następnie zostanie nadana forma wyroku arbitrażowego (oznacza to nadanie jej statusu takiego wyroku, więc nie jest to „zwykła ugoda”).

Uwagi praktyczne

Warto zapoznać się z przepisami prawa krajowego, regulującymi sposób zakończenia sporu w arbitrażu. Swoboda stron ma oczywiście podstawowe znaczenie, ale ani one, ani arbitrzy nie mogą naruszać przepisów bezwzględnie obowiązujących. Stałe sądy polubowne dbają o to, aby ich regulaminy (kształtujące reguły postępowania mniej formalistycznie niż krajowe regulacje procesowe) pozostawały w zgodzie z ustawowymi iuris cogentis.

Jeżeli ze względów proceduralnych arbitraż zakończy się przed wydaniem wyroku, możliwe są następujące scenariusze, które zasadniczo wynikają z przepisów prawa krajowego:

• arbitraż jest zakończony; niedopuszczalne jest rozstrzygnięcie tego samego przedmiotu sporu, między tymi samymi stronami w takim samym arbitrażu;
• postępowanie arbitrażowe kończy się, zaś sprawa trafia automatycznie do rozstrzygnięcia przez sąd państwowy;
• postępowanie arbitrażowe jest zakończone, ale można na podstawie tego samego zapisu na sąd polubowny (umowy o arbitraż) wnieść tożsamy pozew przed sąd polubowny.

Wydanie wyroku przez arbitrów, bądź zawarcie przed nimi ugody może prowadzić do:

• dobrowolnego wykonania wyroku/ugody przez stronę przegrywającą (w całości bądź w części co do dochodzonego przez przeciwnika roszczenia);
• przymusowego wyegzekwowania roszczenia, które zostało stwierdzone przez arbitrów w wyroku, bądź ugodzie.

Postępowanie po wydaniu wyroku bądź zawarciu ugody

Możliwe są następujące scenariusze po tym, jak strony uzyskają wyrok sądu polubownego, czy zawrą przed nim ugodę.

Dobrowolne wykonanie wyroku, bądź ugody oznacza, że strona przegrywająca spór co do danego roszczenia zachowuje się jednak zgodnie z treścią wyroku arbitrów, czy ugody przed nimi zawartą. Nie ma znaczenia, czy ugodzie nadano postać wyroku, czy też nie.

Przymusowe wykonanie wyroku, bądź ugody mającej postać wyroku to ich usankcjonowanie (zatwierdzenie) przez sąd państwowy. W Polsce, mowa o uznaniu wyroku (gdy roszczenie nim stwierdzone nie podlega egzekucji), bądź stwierdzeniu wykonalności (gdy wyrok/ugoda nadaje się do wykonania w drodze egzekucji –  w praktyce przez komornika).

Zakwestionowanie wyroku arbitrażowego może polegać m.in. na uchyleniu, zmianie, stwierdzeniu nieważności, ustaleniu że wyrok nie wywołuje określonych skutków prawnych etc.

Uwagi praktyczne

Każdy z przedstawionych scenariuszy jest uregulowany w krajowych przepisach arbitrażowych. Kluczowe znaczenie ma zawsze ustawa (regulaminy stałych sądów polubownych nie regulują w zasadzie kwestii przymuszenia strony przegrywającej do wykonania wyroku, czy sposobu kwestionowania wyroku arbitrażowego). Prawo krajowe reguluje przypadki odmowy jego uznania/stwierdzenia wykonalności. Polskie prawo określa kiedy wyrok arbitrów powinien zostać uchylony przez sąd państwowy.

Procedury prowadzące do (1) przymusowego wykonania wyroku/ugody w arbitrażu, czy też (2) zakwestionowania wyroku arbitrów są uregulowane w ustawie. Określa ona tryb, terminy i skutki czynności procesowych, prowadzących do wspomnianych rezultatów.

Przesłanki odmowy uznania/stwierdzenia wykonalności są relatywnie wąsko określone i prowadzą do wykazania jakie błędy arbitrzy popełnili w wyroku, nie zaś w postępowaniu poprzedzającym jego wydanie. Polski prawodawca odrębnie uregulował uznawanie/stwierdzanie wykonalności krajowych i zagranicznych wyroków.

Doświadczenie pokazuje, iż odmowa uznania/stwierdzenia wykonalności takiego wyroku czy jego zakwestionowanie (w Polsce: uchylenie) ma miejsce niezwykle rzadko.