Zakres swobody stron

W przeciwieństwie do sądu państwowego (litygacji), sąd polubowny (arbitrażowy) zasadniczo nie jest związany (1) ustawowym prawem materialnym, czy (2) regulacjami procesowymi obowiązującymi w danym kraju. Stanowią one łącznie „reguły gry” w każdym arbitrażu: instytucjonalnym, ad hoc, administrowanym. Dlatego, jako strona, warto być aktywnym, i określić je w  umowie (klauzuli) arbitrażowej, czy na późniejszym etapie sporu.

Istnieje generalna hierarchia stosowania „reguł gry”:

1. najważniejsza jest zgodna wola stron;
2. brak konsensusu oznacza, że to arbitrzy będą określać „reguły gry”;
3. znaczna swoboda ich wyboru przez strony lub arbitrów nie jest nieograniczona.

Właściwe prawo materialne

Prawo materialne determinuje istnienie danego roszczenia.

Po pierwsze, arbitrzy powinni stosować prawo wybrane przez strony. Kluczowa jest zatem aktywność stron w tym zakresie. Wybór prawa materialnego jest szczególnie istotny w arbitrażach transgranicznych (często wybierane jest prawo obce).

Po drugie, strony mogą wyraźnie zastrzec żądanie rozstrzygnięcia sporu nie według norm ustawowych prawa materialnego, ale zasad słuszności, ogólnych zasad prawa. Trybunał może uwzględnić np. dobrą wiarę, czy ustalone zwyczaje.

Po trzecie, brak wyboru prawa (choćby na skutek braku zgody stron) oznacza, że arbitrzy stosują prawo właściwe dla danego stosunku prawnego. Może to być również prawo obce, określone zgodnie z prawem krajowym, regulujących stosunki transgraniczne.

Po czwarte, od prawa właściwego ważniejsze jest określenie miejsca wydania wyroku arbitrażowego. Należy to uczynić w umowie o arbitraż (strony) lub w samym wyroku (arbitrzy). Wyrok może być wydany za granicą, nawet jeśli spór poddano pod prawo polskie, bo strony mogą określić miejsce postępowania. Jeśli wyroku nie wydano np. w Polsce, nie stosuje się polskich przepisów regulujących np. skargę o uchylenie wyroku arbitrażowego, uznawania bądź wykonalności krajowych wyroków arbitrażowych.

Po piąte, nawet określenie prawa materialnego nie oznacza bezwzględnego obowiązku jego przestrzegania przez arbitrów. Powinni oni jednak stosować przepisy zaliczane do kanonu tzw. podstawowych zasad porządku prawnego. Zasady te w krajowym porządku prawnym określa doktryna i orzecznictwo.

„Im mniej prawa materialnego – tym większa dowolność arbitrów”, zwłaszcza gdy arbitrzy orzekają  według zasad słuszności.

Uwagi praktyczne:

1. warto wybrać prawo właściwe, nie zapominając o wskazaniu miejsca (kraju) wydania wyroku arbitrażowego;
2. rozstrzygnięcie słusznościowe to zerowa szansa wzruszenia wyroku arbitrów przed sądem państwowym. Taki wyrok można natomiast łatwiej uznać czy stwierdzić jego wykonalność;
3. bierność stron w wyborze prawa materialnego = scedowanie wyboru na arbitrów;
4. arbiter może odmówić stosowania prawa obcego, zwłaszcza gdy go nie zna. Warto wybrać arbitra obeznanego z danym porządkiem prawnym.

Reguły postępowania

W odróżnieniu od prawa materialnego, reguły postępowania przed sądem polubownym określają sposób rozstrzygnięcia sporu.

Po pierwsze, arbitraż nie jest sporem tożsamym z sądem państwowym. Strony mogą wybrać stosowanie reguł ustawy procesowej (np. kodeksu postępowania cywilnego); nie jest to praktykowane.

Po drugie, należy pamiętać o określeniu liczby instancji. Brak uzgodnień w tym zakresie oznacza w praktyce jednoinstancyjny arbitraż.

Po trzecie, brak określenia reguł sporu oznacza zwykle stosowanie regulacji ustawowych (arbitraż ad hoc, administrowany), regulaminu stałego sądu polubownego (arbitraż instytucjonalny). Wymagane  jest stosowanie krajowych przepisów regulujących podstawowe zasady procesowego porządku prawnego (np. zasada równości stron).

Po czwarte, naruszenie uzgodnionych przez strony reguł postępowania ma większe znaczenie niż naruszenie prawa materialnego. Wyrok naruszający „podstawowe zasady postępowania określone przez strony”,  można zakwestionować (np. skargą o jego uchylenie). Może też nastąpić odmowa jego uznania, bądź stwierdzenia wykonalności.

Należy mieć na względzie mniejszy formalizm postępowania względem litygacji.

Uwagi praktyczne:

1. w arbitrażu nie stosuje się zasadniczo instytucji i zwyczajów opartych w ustawie procesowej. Pełnomocnicy nie występują w togach, rozprawy odbywają się na siedząco, zastrzeżeń do protokołu nie zgłasza się w trybie art. 162 k.p.c., a ogłoszenie wyroku nie odbywa się na rozprawie;
2. podobnie jak prawo materialne, warto określić reguły postępowania w arbitrażu;
3. nie można zakwestionować wyroku arbitrów powołując się na naruszenie reguł postępowania na etapie poprzedzającym wydanie wyroku; to wyrok musi naruszać te reguły;
4. nawet mniejszy formalizm arbitrażu nie gwarantuje właściwego procedowania w sporze.

Porozmawiajmy o arbitrażu: lukasz.wydra@jklaw.pl