Rada Ministrów ogłosiła rozpoczęcie prac legislacyjnych nad istotnymi zmianami w prawie spadkowym (nr projektu: UD-30). Z informacji opublikowanej przez KPRM wynika, że planowana nowelizacja dotyczyć będzie form testamentu, regulowanych przepisami Kodeksu cywilnego, jak również procedury cywilnej w zakresie postępowań spadkowych. Większość propozycji wskazanych w opublikowanym opisie projektu wychodzi naprzeciw od dawna podnoszonym postulatom – jeden z nich dotyczy zaś uwzględnienia w przepisach regulujących formy testamentu możliwości zarejestrowania go w formie elektronicznej. Sam pomysł i instrumentarium techniczne potrzebne do ewentualnego zarejestrowania takiego oświadczenia woli nie są oczywiście niczym nowym; najnowocześniejsze technologie przynoszą natomiast istotne ryzyka w tym zakresie.

W obecnym stanie prawnym w Polsce testamentu sporządzonego wyłącznie w drodze zarejestrowania wypowiedzi testatora w formie pliku audio lub audio wideo nie można uznać za ważny, gdyż z całą pewnością nie spełnia kryteriów określonych dla żadnej spośród dosyć licznych form testamentu normowanych w Kodeksie cywilnym. Taki plik może natomiast pełnić funkcję dowodową przy wykładni testamentu, w tym zwłaszcza przy określaniu okoliczności jego sporządzenia. W uchwale z dnia 26 lutego 2021 r. (sygn. III CZP 24/20) Sąd Najwyższy uznał, że za taki dowód służyć może np. zdjęcie, do którego testator odwołał się w treści swojego testamentu własnoręcznego. Debata nad potencjalną zmianą w tym zakresie toczy się w doktrynie od dawna i zdają się dominować w niej głosy popierające wprowadzenie do prawa polskiego możliwości sporządzenia testamentu w formie audiowizualnej. Jedno z najważniejszych pytań dotyczy wszakże tego, czy taka ewentualna nowa forma miałaby być formą ogólną (tzn. możliwą do wykorzystania w każdych okolicznościach), czy może formą szczególną (możliwą do wykorzystania jedynie w specjalnych okolicznościach, tak jak np. obecnie testament ustny)?

Projektodawcy wyraźnie opowiadają się za tą drugą opcją. W opisie planowanej nowelizacji wskazano, że w poświęconym testamentom ustnym art. 952 Kodeksu cywilnego miałby zostać dodany nowy przepis § 11 (pisownia oryginalna, choć jest to zapewne błąd – prawdopodobnie chodzi o § 1(1), bo art. 952 ma jedynie trzy paragrafy). Zgodnie z jego treścią testament audiowizualny będzie nowym sposobem sporządzania testamentu ustnego, utrwalanego za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk na trwałym nośniku informacji, umożliwiającym ich odtworzenie. Tak jak tradycyjny testament ustny, również nowy testament ustny audiowizualny będzie mógł zostać sporządzony jedynie w okolicznościach określonych w § 1. Co istotne, określone tam przesłanki również mają ulec zmianie. Dwie alternatywne okoliczności pozwalające na sporządzenie testamentu ustnego zostaną niejako połączone: będzie on sporządzony ważnie, jeżeli wskutek szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci spadkodawcy, zachowanie zwykłej formy testamentu będzie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione.

Dotychczas w doktrynie wśród głosów popierających wprowadzenie testamentu audiowizualnego dało się również słyszeć głosy wręcz entuzjastyczne, traktujące tę potencjalną, nową formę jako nowoczesne remedium na wiele odwiecznych problemów związanych ze sporządzeniem oświadczeń ostatniej woli. Projektodawcy są na szczęście dużo ostrożniejsi i wprost wskazują, że istnieje istotne ryzyko fałszowania takich testamentów. Zagrożenie to było nad wyraz oczywiste już dobrych kilka lat temu, kiedy to „popularne” stało się wykorzystywanie technik deep fake. Dzisiaj, gdy do dokonywania tego typu obróbki obrazu i dźwięku zaprząc można jeszcze nowocześniejsze narzędzia, w tym oparte na sztucznej inteligencji,  ryzyka związane z rejestrowaniem oświadczeń woli w formie cyfrowej są niezwykle istotne dla całego obrotu i warto by było zniwelować ich potencjalne występowanie na obszarze prawa spadkowego. Właśnie to uzasadnia węższe uregulowania testamentu audiowizualnego jako formy szczególnej. Ponadto w opisie projektu przewidziano dosyć enigmatycznie, że sąd zbada stan świadomości i swobody testatora w chwili testowania, a sam testament sporządzony w takiej formie straci moc z upływem jedynie miesiąca od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie form testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca umrze przed upływem terminu.

Niewątpliwie testament ustny audiowizualny jest pomysłem dobrym dla realizacji zasady swobody testowania, zwłaszcza w sytuacji zagrożenia życia, kiedy to mało kto ma możliwość udania się do notariusza albo nawet spisania swojej woli na papierze, ale znacznie więcej osób dysponować może urządzeniem rejestrującym dźwięk i obraz w postaci własnego telefonu. Zdecydowanie pozytywnie ocenić należy jednak świadomość związanych z nim zagrożeń i idącą za tym ostrożność projektodawców. Na ostateczną ocenę proponowanych rozwiązań w tym istotnym zakresie poczekać należy na publikację całego projektu, który – zgodnie z ogłoszeniem – ma być przyjęty przez Radę Ministrów w IV kwartale 2024 r.