Już na poziomie Konstytucji RP każdemu zagwarantowano prawo do sprawiedliwego i rzetelnego procesu sądowego. Tym bardziej każdy ma prawo do podejmowania wszelkich legalnych działań w dążeniu do zaspokojenia roszczeń, ochrony swoich interesów oraz dóbr (w tym dóbr osobistych). 

Istnieją jednak sytuacje, w których podejmowanie działań prawnych wobec podmiotów trzecich pozostaje jedynie formalnie legalne – a tak naprawdę za (na pozór) zupełnie dozwolonymi krokami kryją się intencje niezwiązane z dochodzeniem sprawiedliwości. Przykładem takiej praktyki pozostają tzw. SLAPP-y, czyli bardzo specyficzna kategoria spraw, którą dostrzegają aktualnie i ograniczyć chcą zarówno prawodawca unijny, jak i krajowy.  

Czym jest SLAPP?

Skrót SLAPP (ang. Strategic lawsuits against public participation) oznacza co do zasady podjęcie sformalizowanych działań prawnych, najczęściej wszczęcie postępowania lub postępowań cywilnych lub karnych, najczęściej przez duży podmiot biznesowy lub polityczny i najczęściej przeciwko działaczom społecznym/aktywistom związanym z NGO-sami lub przedstawicielom mediów oraz komentatorom publicznym, które to działania mają na celu przede wszystkim wywołanie tzw. efektu mrożącego i w efekcie uciszenie debaty publicznej, a w szczególności krytyki. 

Brak jednolitej definicji tegoż zjawiska przełamała niejako Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1069 z dnia 11 kwietnia 2024 r., jednakże istotne cechy tego typu sporów jesteśmy w stanie stypizować w oparciu o praktykę i doświadczenie litygacyjne na krajowym podwórku.  

Tak też najważniejszymi cechami SLAPP-ów pozostają: 

• Nierówność stron postępowania (co do zasady z jednej strony działa podmiot duży lub co najmniej dobrze zorganizowany lub liczny, a z drugiej podmiot lub podmioty obiektywnie mniejsze, posiadające mniejsze środki lub chęci do prowadzenia sporów sądowych);
• Motywacja strony powodowej/oskarżyciela prywatnego (ochrona słusznych praw lub interesów pozostaje tu jedynie pozorna, a prawdziwym efektem podejmowanych kroków ma być zniechęcenie drugiej strony do podejmowania krytyki w przyszłości);
• Brak racjonalnego uzasadnienia zarzutów lub wybiórcze przedstawienie stanu faktycznego przez stronę powodową/oskarżyciela prywatnego;
• Formalne wykorzystywanie przez stronę powodową/oskarżyciela prywatnego procesowych alternatyw mających na celu utrudnienie drugiej stronie obrony lub multiplikację kosztów związanych ze sprawą (m.in. wykorzystywanie miejscowej właściwości przemiennej, próby uzyskania zabezpieczenia roszczeń w postępowaniach równoległych).

To oczywiście tylko niektóre z charakterystycznych cech omawianych postępowań – w zakresie prawnych podstaw działania w praktyce najczęściej SLAPP-y związane są z cywilnoprawną ochroną dóbr osobistych (art. 24 kodeksu cywilnego) lub karną perspektywą ochrony przed przestępstwem zniesławienia (art. 212 kodeksu karnego). Niejednokrotnie w sprawach o charakterze SLAPP wykorzystywane (a często wręcz nadużywane) są również instytucje prawa prasowego (m.in. sprostowanie). 

Specyficznym celem omawianych postępowań jest często nie tyle uzyskanie orzeczenia końcowego (wyroku skazującego w sprawach karnych lub zasądzenia roszczenia w sprawach cywilnych), co uzyskanie potencjalnie długotrwałej ochrony tymczasowej lub swoiste „nastraszenie” krytyków lub oponujących podmiotów przez samo widmo czasochłonnych, stresogennych oraz najczęściej kosztownych postępowań sądowych.  

Projekt ustawy anty-SLAPPowej

W kwietniu 2024 r. w życie weszły przepisy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1069 w sprawie ochrony osób, które angażują się w debatę publiczną, przed oczywiście bezzasadnymi roszczeniami lub stanowiącymi nadużycie postępowaniami sądowymi („strategiczne powództwa zmierzające do stłumienia debaty publicznej”), w której wskazano na definicje legalne terminów kluczowych z perspektywy postępowań o charakterze SLAPP, tj. przede wszystkim definicje „debaty publicznej” czy „stanowiącego nadużycie postępowania sądowego zmierzającego do stłumienia debaty publicznej”.

Unijny prawodawca w treści omawianego aktu zwrócił uwagę również na kwestie gwarancji proceduralnych (procesowych), w szczególności przysługujących pozwanemu, z uwzględnieniem udzielenia pozwanemu szczególnej ochrony w tego typu postępowaniach oraz efektywnego zaangażowania podmiotów trzecich takich jak stowarzyszenia, fundacje lub związki zawodowe we wsparcie pozwanego. 

Jednocześnie prawodawca unijny zobowiązał państwa członkowskie Unii Europejskiej do wprowadzenia w życie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych niezbędne do wykonania niniejszej dyrektywy do dnia 7 maja 2026 r.

W wykonaniu powyższego obowiązku Ministerstwo Sprawiedliwości zaproponowało projekt ustawy o ochronie osób uczestniczących w debacie publicznej przed oczywiście bezzasadnymi roszczeniami^[1] (dalej: Ustawa). Ustawa regulować ma „środki ochrony osób uczestniczących w debacie publicznej przed dochodzonymi w postępowaniach sądowych w sprawach cywilnych roszczeniami zmierzającymi wyłącznie lub głównie do stłumienia, ograniczenia, zakłócenia debaty publicznej lub szykanowania za udział w niej, w tym przed roszczeniami oczywiście bezzasadnymi, a także czynnościami procesowymi stanowiącymi nadużycie prawa procesowego”^[2].

W projekcie Ustawy wskazano choćby, iż sąd może (z urzędu lub na wniosek) uznać postępowanie za zmierzające głównie do stłumienia, ograniczenia, zakłócenia debaty publicznej lub szykanowania za udział w niej – co winien wskazać w sentencji wyroku oddającego powództwo. Dodatkowo, jeżeli wyłącznym celem wytoczenia powództwa jest stłumienie, ograniczenie, zakłócenie debaty publicznej lub szykanowanie za udział w niej, sąd w każdym stanie sprawy (a zatem na każdym jej etapie) będzie mógł uznać wytoczenie powództwa za nadużycie prawa procesowego, co również skutkować winno nie tyle oddaleniem powództwa w całości, a wręcz odrzuceniem pozwu^[3].  

Przyszłość legislacyjna niepewna, a reagować należy zawsze 

Organizacje społeczne i komentatorzy wskazują jednak, iż projektowana Ustawa posiada istotne wady i luki^[4] – dostrzegalnymi brakami są w szczególności nieuregulowanie kwestii ciężaru dowodu – wbrew wymogom dyrektywy wciąż to właśnie pozwany (czyli podmiot z definicji „słabszy”) będzie musiał wykazywać, że jego działanie nie było bezprawne; dodatkowo zaś ustawodawca nie wskazuje na potencjalne mechanizmy (w szczególności uproszczenia lub ułatwienia) w dochodzeniu przez ofiarę postępowania o charakterze SLAPP odpowiedniego zadośćuczynienia pieniężnego. 

Wskazać również należy na kwestię ograniczenia stosowania przepisów Ustawy wyłącznie do postępowań cywilnych – pozostawienie zaś regulacji karnej w zakresie przestępstw znieważenia lub zniesławienia bez jakiejkolwiek zmiany może okazać się przyczyną nieefektywności działań anty-SLAPP. 

Nawet jednak przy przyjęciu optymalnych rozwiązań legislacyjnych, problem SLAPP-ów nie zostanie całkowicie rozwiązany odgórnie przyjętym aktem normatywnym, niezależnie od jego rangi – „automatycznego” zwalczenia tego zjawiska nie będzie, ponieważ jest ono zbyt złożone i zupełnie nieprawidłowym (całkowicie niesprawiedliwym) wyjściem byłoby odgórne uniemożliwienie ochrony prawnej (np. w zakresie ochrony dóbr osobistych) przez zamknięcie lub daleko idące ograniczenie prawa do sądu podmiotom dużym/bogatym/globalnym tylko z tego powodu, że występują przeciwko aktywiście społecznemu, komentatorowi, ekspertowi lub dziennikarzowi. 

Każda sprawa dotycząca dóbr osobistych, publicznej krytyki, znieważenia lub zniesławienia musi być i będzie nadal indywidualnie rozpoznawana i analizowana, zatem w każdej z takich spraw rekomendowane jest wsparcie i doradztwo profesjonalnych pełnomocników – zespół Kancelarii JabłońskiKoźmiński posiada bogate doświadczenie reprezentacji klientów w postępowaniach o ochronę dóbr osobistych, w postępowaniach o charakterze litygacji strategicznej oraz wreszcie w reprezentacji klientów (fundacji oraz analityków działających w sektorze NGO) w postępowaniach o charakterze SLAPP.  

^[1] Numer projektu: UC94, https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12402950/katalog/13162452#13162452 , dostęp dnia 5 listopada 2025 r. 

^[2] Vide art. 1 projektowanej ustawy

^[3] Vice art. 10-12 projektowanej ustawy

^[4] Por. choćby https://siecobywatelska.pl/ustawa-anty-slapp-prawo-ktore-moze-nie-zadzialac/, dostęp dnia 5 listopada 2025 r.